4. วีถิสงฺคหอนุทีปนา

[136] วีถิสงฺคเห ฯ ‘‘เตสญฺเญ วา’’ติ จิตฺต เจตสิกานํ เอวฯ ‘‘วุตฺตปฺปกาเรนา’’ติ ‘ตตฺถ จิตฺตํ ตาว จตุพฺพิธํ โหติ กามาวจรํ รูปาวจรํ, ติอาทินา อิจฺเจวํ วุตฺตปฺปกาเรนฯ ‘‘ปุพฺพา ปรนิยามิตํ’’ติ วา ทฺวตฺติํส สุข ปุญฺญมฺหาติอาทินา นเยน ปุพฺพา ปรนิยามิตํฯ ‘‘อารพฺภคาถายา’’ติฯ

วีถิ จิตฺตวเสเนวํ, ปวตฺติย มุทีริโต;

ปวตฺติ สงฺคโห นาม, สนฺธิยํ ทานิ วุจฺจตีฯติ

เอวํ ปวตฺติกาเล ปวตฺติ สงฺคโห, ปฏิสนฺธิกาเล ปวตฺติ สงฺคโหติ สิทฺโธ โหติฯ เกจิ วาเท ‘‘ปฏิสนฺธิ ปวตฺติยํ’’ติ นิทฺธารเณ คหิเต ทฺวีสุ ปฏิสนฺธิ สงฺคห ปวตฺติ สงฺคเหสุ อิทานิ ปวตฺติ สงฺคหํ ปวกฺขามิ, ปจฺฉา ปฏิสนฺธิ สงฺคหํ ปวกฺขามีติ อตฺโถ โหติฯ ตตฺถ ‘‘ปฏิสนฺธิ สงฺคโห’’ติ ปฏิสนฺธิกาเล สงฺคโหฯ ‘‘ปวตฺติ สงฺคโห’’ติ ปวตฺติกาเล สงฺคโหฯ โส จ อุปริคาถาย น สเมตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ สตี’’ติอาทิมาหฯ ‘‘ตานิ ตีณิ ฉกฺกานิ นิกฺขิตฺตานี’’ติ ฉกฺกมตฺตานิ นิกฺขิตฺตานิ, น สกลํฯ วตฺถุ ทฺวารา ลมฺพณ สงฺคโหติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘สา ปนา’’ติ สาวิสยปฺปวตฺติ ปนฯ ‘‘กาจิ สีฆตมา’’ติ กาจิ อติเรกตรํ สีฆาฯ ‘‘ทนฺธา’’ติ สณิกา, จิรายิกาฯ ‘‘อนุปปนฺนา’’ติ อสมฺปนฺนาฯ อสมฺปนฺน โทโส อาคจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ธาตุเภทํ’’ติ สตฺต วิญฺญาณ ธาตูนํ วิภาคํฯ ‘‘ธาตุนานตฺตํ’’ติ ธารณ กิจฺจนานตฺตํฯ อิติ ตสฺมา มโนธาตุ วิสุํ วุตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘มนนํ’’ติ วิชานนภาวํ อปตฺตํฯ อาวชฺชนมตฺต สมฺปฏิจฺฉนมตฺต สงฺขาตํ ชานนมตฺตํฯ ‘‘ยํ กิญฺจิ มนนํ’’ติ อนฺตมโส อาวชฺชนมตฺต สมฺปฏิจฺฉนมตฺตํ ปีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘สุทฺโธ ปน มโนวิญฺญาณปฺปพนฺโธ’’ติ มโนทฺวาร วิการํ ปฏิจฺจ ปวตฺโต มโนวิญฺญาณปฺปพนฺโธฯ น ภวงฺค มโนวิญฺญาณปฺปพนฺโธฯ

โส หิ วีถิมุตฺตตฺตา อิธ อปฺปสงฺโคติ ฯ มโนทฺวาเร ปน ทฺวิธาติ สมฺพนฺโธฯ พุทฺธสฺส ภควโต ปถมาภินีหารกาโล นาม สุเมธตาปสกาเล พุทฺธ ภาวาย กาย จิตฺตานํ อภินีหารกาโลฯ อาทิสทฺเทน ปจฺฉิม ภเว ปฏิสนฺธิคฺคหณาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ‘‘ชาติ ผลิกกฺขนฺธา วิย สมฺปชฺชนฺตี’’ติ เตน โอภาเสน อชฺโฌตฺถฏตฺตา ชาติผลิกกฺขนฺธ สทิสา โหนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อุปปตฺติ เทว พฺรหฺมานํ ปนา’’ติ อุปปตฺติปฺปฏิสนฺธิกานํ โอปปาติก เทว พฺรหฺมานํ ปนฯ ‘‘ปสาท นิสฺสย ภูตานํ’’ติ จกฺขาทีนํ ปสาท วตฺถูนํ นิสฺสย มหาภูตานํฯ

‘‘ยานิ ปนา’’ติอาทีสุฯ ทฺวตฺติ จิตฺตกฺขณานิ อติกฺกมฺม อาปาตํ อาคจฺฉนฺตีติ โยชนาฯ เอวํ ปรตฺถปิฯ วิภูตสฺสาติ จ อวิภูตสฺสาติ จ อิทํ อาทิมฺหิ มโนทฺวาเร ปน วิภูตสฺสาติ จ อวิภูตสฺสาติ จ ปทานํ อุทฺธรณํฯ ‘‘รูปา รูปานํ’’ติ รูป ธมฺมานญฺจ อรูป ธมฺมานญฺจฯ ‘‘ตาวา’’ติ วีถิ จิตฺตปฺปวตฺติ ทสฺสนโต ปถมตรํ เอวาติ อตฺโถฯ ‘‘อทฺธาน ปริจฺเฉทํ’’ติ ขณกาล ปริจฺเฉทํฯ วิภาวนิปาเฐ ‘‘อติมหนฺตา ทิวเสน วิสย ววตฺถานํ โหตี’’ติ วจเนน อาทิมฺหิ ‘ฉวตฺถูนิ, ฉ ทฺวารานิ, ฉ อารมฺมณานิ, ฉ วิญฺญาณานิ, ฉ วีถิโย, ฉ ธาวิสยปฺปวตฺตี,ติ เอวํ วุตฺเตสุ ฉสุ ฉกฺเกสุ ฉธาวิสยปฺปวตฺตีติ ปทมตฺตํ สงฺคณฺหาติฯ ตํ อนุปปนฺนํ โหติฯ เตนาห ‘‘เอวญฺหิ สตี’’ติอาทิํฯ ‘‘วิสย ววตฺถานตฺถ เมวา’’ติ อติมหนฺตาทิ วิสย ววตฺถานตฺถเมว วุตฺตนฺติ น จ สกฺกา วตฺตุํฯ รูปา รูป ธมฺมานํ อทฺธาน ปริจฺเฉโท นาม อภิธมฺเม สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺโพฯ ตสฺมา ตสฺส ทสฺสนตฺถมฺปิ ตํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘สภาวปฺปฏิลาโภ’’ติ จินฺตน ผุสนาทีนํ ปาตุภาโว วุจฺจติฯ ‘‘อนิวตฺตี’’ติ อนนฺตรธานํ วุจฺจติฯ ‘‘ปริหายิตฺวา’’ติ ชรา กิจฺจํ อาหฯ ‘‘อจฺฉราสงฺฆาฏกฺขณสฺสา’’ติ องฺคุลีนํ สงฺฆฏฺฏนกฺขณสฺสฯ อาจริยานนฺทตฺเถโร นาม อภิธมฺม ฏีกากาโร วุจฺจติฯ ‘‘อสฺสา วิชฺชุยาฐิติ นาม วิสุํ น ปญฺญายตี’’ติ วิชฺชุปฺปาทํ ปสฺสนฺตานํ น ปญฺญายติฯ ตถา จิตฺตมฺปิ วฑฺฒนานนฺตรเมว ภิชฺชตีติ โยชนาฯ เตนาห ‘‘ตํ ปี’’ติอาทิํฯ อุทยภาโค นาม วฑฺฒนภาโค, วยภาโค นาม อนฺตรธานภาโคฯ ‘‘เอวญฺจ กตฺวา’’ติ ลทฺธคุณ วจนํฯ

‘‘เอกํจิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺฐตี’’ติ ปุจฺฉา วจนํฯ ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิญฺญา วจนํฯ ‘‘วยกฺขโณ’’ติ ปุจฺฉาฯ ‘‘น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ ปฏิกฺเขโปฯ ปจฺจตฺต วจนสฺส เอการตฺตํฯ เอวํ นวตฺตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ‘‘มหาเถเรนา’’ติ โมคฺคลิ ปุตฺตติสฺส มหาเถเรนฯ นนุ สุตฺตนฺเตสุ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘นา’’ติ น อุปลพฺภติฯ ‘‘อิมสฺส วุตฺตตฺตา’’ติ อิมสฺส วจนสฺส วุตฺตตฺตาฯ สงฺขต ลกฺขณํ วิสโย เยสํ ตานิ สงฺขต วิสย ลกฺขณานิฯ สงฺขต ธมฺมเมว อาหจฺจ ติฏฺฐติฯ อยํ อภิธมฺเม ธมฺมตาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘สงฺคห กาเรนา’’ติ อาจริย พุทฺธโฆสตฺเถรํ วทติฯ ‘‘อตฺถิกฺขณํ’’ติ ขณทฺวยเมว วุจฺจติฯ อิติ วตฺวา ตมตฺถํ สาเธนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ คาถายํฯ ‘‘ตสฺเสวา’’ติ ตสฺสา ฐิติยา เอว เภโทฯ สพฺพทา สพฺพปาณินํ มรณํ นาม วุจฺจตีติ โยชนาฯ ‘‘ตมตฺถํ’’ติ ตานิ อตฺถิกฺขณํ อุปาทาย ลพฺภนฺตีติ อตฺถํฯ ‘‘อถวา’’ติ เอโก เถรวาโทฯ ‘‘สนฺตติ วเสน ฐานํ’’ติ ฐิตาย อญฺญถตฺตํ ปญฺญายตีติ เอตฺถ ฐิตภาวสงฺขาตํ ฐานํ สนฺตติ ฐิติวเสน เวทิตพฺพนฺติ วทนฺติฯ ‘‘อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต’’ติ เวทนาย อุปฺปาโท ปญฺญายติ, วโย ปญฺญายติ, ฐิตาย อญฺญถตฺตํ ปญฺญายตีติ อิทํ สุตฺตํ วทติฯ ‘‘อปฺปฏิพาเหตฺวา’’ติ อนีวาเรตฺวาฯ ยาวฑฺฒนสฺส นิวตฺติ นาม อตฺถิฯ อุทย ปริยนฺต มตฺตภูตา สา เอว นิวตฺติฯ ‘‘ทฺวีหิ ขนฺเธหี’’ติ รูป ชรา รูปกฺขนฺเธน สงฺคหิตาฯ อรูป ชรา สงฺขารกฺขนฺเธนาติ เอวํ ทฺวีหิ ขนฺเธหิฯ ยญฺจ ตตฺถ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ รูปสฺส อุปฺปาโท ทฺวิธาภินฺทิตฺวา เทสิโตฯ กถํ, อุปจโย สนฺตตี ติโยชนาฯ ‘‘วิภาคา รหสฺสา’’ติ อุปฺปาโท อุปฺปชฺช นฏฺเฐน เอโก สมาโน รูปานํ วฑฺฒน สมเย อุปฺปาโทฯ อุปริ วฑฺฒนฏฺเฐน อุปจโยติ วุตฺโตฯ อวฑฺฒิตฺวา ฐิต สมเย อุปฺปาโท ยถา ฐิต นีหาเรน จิรกาลํ ปวตฺติ อตฺเถน สนฺตตีติ วุตฺโตฯ เอวํ วิภาคา รหสฺสฯ ‘‘ยถานุโลม สาสนํ’’ติ วิเนตพฺพ ปุคฺคลานํ อชฺฌาสยานุโลม สาสนํฯ

‘‘อรูป’’นฺติอาทีสุฯ ‘‘อรูปํ’’ติ สพฺพโส รูปสณฺฐาน รหิตตฺตา จิตฺต เจตสิกํ นามํ วุจฺจติฯ ‘‘อรูปิ สภาวตฺตา’’ติ อรูป ธมฺม สภาวตฺตา อิจฺเจวตฺโถฯ

ตตฺถ อรูป ธมฺม สภาโว นาม รูป ธมฺมโต สตคุเณนวาสหสฺสคุเณนวาสณฺหสุขุมสภาโว ฯ วิภาว นิปาเฐฯ ‘‘คาหก คเหตพฺพ ภาวสฺส ตํ ตํ ขณวเสน นิปฺผชฺชนโต’’ติ เอตฺถ ปญฺจทฺวาร วีถีสุ วีถิ จิตฺตานญฺจ อารมฺมณานญฺจ วิสยี วิสยภาโว คาหก คเหตพฺพ ภาโว นามฯ ‘‘ตํ ตํ ขณวเสน นิปฺผชฺชนโต’’ติ วีถิ จิตฺตานิ จ เอกสฺมิํ อารมฺมเณปิ อาวชฺชนาทีหิ นานา กิจฺเจหิ คณฺหนฺตา เอว คหณ กิจฺจํ สมฺปาเทนฺติฯ นานา กิจฺจานิ จ นานา จิตฺตานํ วเสน สมฺปชฺชนฺติฯ อารมฺมณานิ จ ปุเรชาตานิ หุตฺวา ยาว ตานิ กิจฺจานิ สมฺปชฺชนฺติ, ตาว ปจฺจุปฺปนฺนภาเวน ธรมานานิ เอว คหณํ สมฺปาเทนฺติฯ เอวํ สติ, คาหกานํ วีถิ จิตฺตานญฺจ ขณตฺตยายุกตฺตา เอว คาหก กิจฺจํ นิปฺผชฺชติ, สิชฺฌติฯ คเหตพฺพานํ อารมฺมณานญฺจ สตฺตรส จิตฺตกฺขณายุกตฺตา เอว คเหตพฺพ กิจฺจํ นิปฺผชฺชติ, สิชฺฌติฯ เอวํ ตํ ตํ ขณ วเสน นิปฺผชฺชนโตฯ วิญฺญตฺติ ทฺวยํ เอก จิตฺตกฺขณิกํฯ กสฺมา, จิตฺตานุ ปริวตฺติ ธมฺมตฺตาฯ ‘‘อุปฺปาทมตฺตา’’ติ นิปฺผนฺน รูปานํ อุปฺปาทมตฺตาฯ ‘‘ภงฺคมตฺตา’’ติ เตสเมว ภงฺคมตฺตาฯ ‘‘รูป ธมฺมานํ’’ติ นิปฺผนฺน รูป ธมฺมานํฯ ‘‘อุปฺปาทนิโรธ วิธานสฺสา’’ติ อุปฺปาท นิโรธ วิธานภูตสฺส มหาอฏฺฐกถาวาทสฺส ปฏิสิทฺธตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ตํ’’ติ ตํ มหาอฏฺฐกถา วจนํฯ ‘‘ตสฺมิํ วาเท’’ติ ตสฺมิํ มหาอฏฺฐกถาวาเทฯ ‘‘ตตฺถ อาคตา’’ติ ตสฺมิํ วาเท อาคตาฯ ยํ ปน วิภาวนิยํ การณํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ตํ ฏีกานยํ’’ติ ตํ โสฬส จิตฺตกฺขณายุก ทีปกํ มูลฏีกานยํฯ ตทตฺถํ สาเธนฺเตน วิภาวนิ ฏีกาจริเยน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ สงฺคหการสฺส อฏฺฐกถา จริยสฺสฯ ‘‘อุปจรียตี’’ติ อุปจาร วเสน โวหรียติฯ วิภาวนิปาเฐฯ ‘‘เอตานี’’ติ อารมฺมณานิฯ ‘‘ตํ’’ติ ตํ เอก จิตฺตกฺขณํฯ ‘‘เต จา’’ติ รูป ธมฺมา จฯ ‘‘ปริปุณฺณ ปจฺจยูปลทฺธา’’ติ ปริปุณฺณํ ปจฺจยํ อุปลทฺธาฯ ‘‘โส’’ติ ฏีกากาโรฯ ‘‘อิตรานี’’ติ คนฺธรส โผฏฺฐพฺพานิฯ ‘‘โคจรภาวํ’’ติ ปญฺจทฺวาริก จิตฺตานํ โคจรภาวํฯ ‘‘ปุริมานิ ทฺเว’’ติ รูปสทฺทา รมฺมณานิฯ ‘‘นิมิตฺต วเสน ฆฏฺเฏนฺตี’’ติ อาทาสํ ปสฺสนฺตสฺส มุขสทิสํ มุขนิมิตฺตํ มุขปฺปฏิพิมฺพํ อาทาเส อุปฏฺฐาติฯ

เอวํ รูปารมฺมณํ จกฺขุปสาเท สทฺทารมฺมณญฺจ โสตปสาเท ตํ สทิส นิมิตฺต วเสน ฆฏฺเฏนฺติ ฯ นวตฺถุ วเสน ฆฏฺเฏนฺติฯ สยํ คนฺตฺวา น ฆฏฺเฏนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ อสมฺปตฺตานญฺเญว อารมฺมณานํฯ ‘‘นิมิตฺตุ ปฏฺฐาน วเสนา’’ติ นิมิตฺตสฺส อุปฏฺฐานวเสนฯ ‘‘นิมิตฺต อปฺปนาวเสนา’’ติ นิมิตฺตสฺส ปเวสน วเสนฯ มโนทฺวาเร ปน อสมฺปตฺตานิเยว หุตฺวาติ ปาฐเสโสฯ ‘‘อาปาตา คมนญฺเจตฺถา’’ติอาทีสุฯ ‘‘ลญฺฉกานํ’’ติ ลญฺฉนการานํฯ ‘‘ลญฺฉนกฺขนฺธํ’’ติ อโยมยํ ลญฺฉนกฺขนฺธํฯ โส จ ลญฺฉนกฺขนฺโธ ตาลปณฺเณ อาปาเตตฺวา อกฺขรํ อุปฏฺฐาเปติฯ ตตฺถ ‘‘อาปาเตตฺวา’’ติ อชฺโฌตฺถริตฺวาฯ ‘‘จกฺขาทิปฺปเถ’’ติ จกฺขาทีนํ วิสยกฺเขตฺเตฯ น เกวลํ อตฺตโน ทฺวาเรสุ เอว อาปาต มาคจฺฉนฺติฯ อถ โข มโนทฺวาเรปิ อาปาต มาคจฺฉนฺติฯ น เกวลํ ภวงฺค มโนทฺวาเร เอว อาปาต มาคจฺฉนฺตีติ โยชนาฯ ‘‘เตสุ ปนา’’ติ เตสุ อารมฺมเณสุ ปนฯ ตานิ อารมฺมณานิ เยสํ ตานิ ตทา รมฺมณานิฯ น เอกกฺขเณ ปญฺจสุ อารมฺมเณสุ วีถิ จิตฺตานิ ปวตฺตนฺติ, เอเกกสฺมิํ อารมฺมเณ เอวาติ วุตฺตตฺตา น ทฺวีสุ, น ตีสุ, น จตูสูติปิ วตฺตพฺพํฯ พหุจิตฺตกฺขณาตีตานิ ปญฺจารมฺมณานิ พหุจิตฺตกฺขณาตีเต ปญฺจทฺวาเรติ โยชนาฯ ปญฺจทฺวาเรติ จ ปญฺจทฺวาเรสูติ อตฺโถฯ ‘‘เอวํ สตี’’ติ เตสํ ปสาทานํ อาวชฺชเนน สทฺธิํ อุปฺปตฺติยา สติฯ ‘‘อาทิลกฺขณํ’’ติ ปญฺจารมฺมณานํ ปญฺจทฺวาเรสุ อาปาตา คมน สงฺขาตํ วิสยปฺปวตฺติยา อาทิลกฺขณํฯ จลนญฺจ ทฏฺฐพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ยถา คหิตํ’’ติ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย คหิตปฺปการํฯ วิภาวนิปาเฐ ‘‘โยคฺย เทสาวฏฺฐาน วเสนา’’ติ อาปาตํ อาคนฺตุํ ยุตฺตฏฺฐาเน อเวจฺจฏฺฐาน วเสนฯ ยุชฺชนญฺจ, มนฺถนญฺจ, โขภกรณญฺจ, ฆฏฺฏนนฺติ จ อาปาตา คมนนฺติ จ วุจฺจตีติ โยชนาฯ เหฏฺฐา วุตฺโตเยว อาปาตา คมนญฺเจตฺถาติอาทินาฯ ‘‘นานา ฐานิเยสู’’ติ นานา ฐาเนสุ ฐิเตสุฯ ‘‘เอโก ธมฺมนิยาโม นามา’’ติ ยถา โพธิสตฺเต มาตุกุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหนฺเต ธมฺมนิยาม วเสน สกเล ชาติกฺเขตฺเต ปถวิกมฺปนํ อโหสิฯ ตถา อิธปิ ปญฺจทฺวาเรสุ เอเกกสฺมิํ ทฺวาเร อารมฺมเณ ฆฏฺเฏนฺเต ธมฺมนิยาม วเสน ภวงฺค จลนํ โหติฯ อยํ ธมฺมนิยาโม นามฯ ‘‘สเหวา’’ติ เอกโตเยวฯ

กถํ หทย วตฺถุ นิสฺสิตสฺส ภวงฺคสฺส จลนํ สิยาติ โยชนาฯ เอตฺถ จ ปญฺจวิญฺญาณสฺส จลนํ สิยาติ อิทํ น วตฺตพฺพํฯ กสฺมา, ตทา ปญฺจวิญฺญาณสฺส อวิชฺชมานตฺตาฯ ยทา จ ตํ วิชฺชติ, ตทา ตํ น จลตีติ น วตฺตพฺพํฯ สพฺพมฺปิ หิ วีถิจิตฺตํ นาม จลติ เยวาติฯ สนฺตติ นาม ปุพฺพา ปรปฺปพนฺโธฯ สณฺฐานํ นาม สหปฺปวตฺตานํ เอกโต ฐิติฯ อิธ สณฺฐานํ อธิปฺเปตํฯ ปญฺจนิสฺสย มหาภูเตหิ สทฺธิํ หทย วตฺถุ นิสฺสยภูตานํ เอก สณฺฐาน ภาเวน เอกาพทฺธตฺตาติ วุตฺตํ โหติฯ เตนาห ‘‘สณฺฐาน วเสนาติ ปน วตฺตพฺพํ’’ติฯ ‘‘ตาทิสสฺส อนุกฺกม จลนสฺสา’’ติ วิภาวนิยํ เภริสกฺขโรปมาย สทฺธิํ รูปาทินา ปสาเท ฆฏฺฏิเต ตนฺนิสฺส เยสุ มหาภูเตสุ จลิเตสุ อนุกฺกเมน ตํ สมฺพนฺธานํ เสสรูปานมฺปิ จลเนน หทย วตฺถุมฺหิ จลิเต ตนฺนิสฺสิตสฺส ภวงฺคสฺส จลนา กาเรน ปวตฺติโตตีติ เอวํ วุตฺตสฺส อนุกฺกม จลนสฺสฯ ‘‘ภวงฺคปฺปวาหํ’’ติ ภวงฺค สนฺตติํฯ ‘‘กุรุมานํ’’ติ กโรนฺตํฯ สลฺลกฺเขนฺตํ’’ติ อิทเมวาติ สนฺนิฏฺฐาเปนฺตํฯ ‘‘โยนิ โสมนสิการาทิวเสนา’’ติ โยนิ โสมนสิกาโร กุสล ชวนุปฺปตฺติยา ปจฺจโยฯ อโยนิ โสมนสิกาโร อกุสล ชวนุปฺปตฺติยา ปจฺจโยฯ นิรนุสย สนฺตานตา กฺริยชวนุปฺปตฺติยา ปจฺจโยฯ เตสุ จ โสมนสฺส ชวนาทีนํ อุปฺปตฺติ ปจฺจโยปิ เหฏฺฐา จิตฺต สงฺคเห วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ

‘‘ภวงฺคปาโต’’ติอาทีสุฯ ‘‘อาวชฺชนโต ปฏฺฐาย อุฏฺฐิตํ’’ติ กมฺม วิปากสนฺตานโต จ ตทารมฺมณโต จ มุญฺจิตฺวา วิสุํ กฺริยามย พฺยาปาเรน อารมฺมณนฺตรํ คเหตฺวา อุฏฺฐิตํ สมุฏฺฐิตํฯ ภวงฺค จลนมฺปิ อุฏฺฐานสฺส อาทิ โหติฯ ตสฺมา ตมฺปิ อุฏฺฐิเต จิตฺต สนฺตาเน สงฺคณฺหนฺโต ปถม ภวงฺค จลนโตเยว วาติ วุตฺตํฯ ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน’’ติ วีถิ จิตฺตานํ อนุกฺกเมน อตฺตโน กิจฺเจหิ อารมฺมณปฺปวตฺติฏฺฐาเนฯ ‘‘โทวาริโกปมา’’ติ พธิรโทวาริโกปมาฯ ‘‘คามิลฺโลปมา’’ติ คามทารโกปมาฯ ‘‘อมฺโพปมา’’ติ อมฺพปฺผโลปมาฯ อญฺญาปิ อุปมา อตฺถิฯ มกฺกฏสุตฺโตปมา, อุจฺฉุยนฺโตปมา, ชจฺจนฺโธปมาฯ

ตาสพฺพาปิ อฏฺฐสาลินิยํ วิปากุทฺธาร กถาโต คเหตพฺพาฯ ‘‘ยตฺถหี’’ติอาทีสุฯ ‘‘กถํ ฉ ฉกฺก โยชนา โหตี’’ติฯ จกฺขุ วตฺถุ วจนญฺจ, จกฺขุทฺวาร วจนญฺจ, รูปา รมฺมณ วจนญฺจ, จกฺขุ วิญฺญาณ วจนญฺจ, จกฺขุทฺวาร วีถิ จกฺขุ วิญฺญาณ วีถิ วจนญฺจ, อติมหนฺตา รมฺมณ วจนญฺจา,ติ เอตานิ ฉวจนานิฯ เตหิ ฉฉกฺเกหิ อาหริตฺวา อิมิสฺสํ วีถิยํ ทสฺสิตานิฯ เสสวีถีสุปิ ยถาลาภํ ทสฺสิตพฺพานิฯ เอวํ ฉฉกฺกโยชนา โหติฯ ‘‘เอตฺถ จ ยตฺตกานี’’ติอาทีสุฯ ‘‘เอกูน ปญฺญาส ปริมาเณสู’’ติ เอกสฺสนิปฺผนฺน รูปธมฺมสฺส เอกปญฺญาส มตฺเตสุ ขุทฺทกกฺขเณสุ อุปฺปาทกฺขณญฺจ ภงฺคกฺขณญฺจ ฐเปตฺวา มชฺเฌ เอกูน ปญฺญาส มตฺตานิ ฐิติกฺขณานิ สนฺติฯ เตสุ ขเณสุ อนุกฺกเมน อุปฺปนฺนา เอกูน ปญฺญาส จกฺขุ ปสาทา จ สนฺติฯ ‘‘กิสฺมิญฺจี’’ติ เตสุ กตรสฺมิํ นาม จกฺขุ ปสาเท น ฆฏฺเฏนฺตีติ น วตฺตพฺพานิฯ ‘‘เตสุ ปนา’’ติ นิทฺธารเณ ภุมฺมวจนํฯ ‘‘ยเทว เอกํ จกฺขู’’ติ นิทฺธารณียํฯ ตํ ปน กตมนฺติฯ อตีต ภวงฺเคน สทฺธิํ อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ อติกฺกมฺม ภวงฺค จลนกฺขเณ ลทฺธฆฏนํ เอกํ จกฺขุฯ ตํ ปน จกฺขุ วิญฺญาณสฺส วตฺถุ ภาวญฺจ ทฺวารภาวญฺจ สาเธติฯ เสสวิญฺญาณานํ ทฺวารภาวํ สาเธตีติฯ เตนาห ‘‘ยถารหํ’’ติฯ เอตเทว เอตํ เอว จกฺขุ กิจฺจ สาธนํ นาม โหติ วีถิ จิตฺตุปฺปตฺติยา วตฺถุ กิจฺจทฺวาร กิจฺจานํ สาธนโตฯ ‘‘ยํ มชฺฌิมายุกํ’’ติ มนฺทายุก อมนฺทายุกานํ มชฺเฌ ปวตฺตตฺตา ยํ มชฺฌิมายุกนฺติ วทนฺติฯ ตํ กิจฺจ สาธนํ นามาติ โยชนาฯ ‘‘อิตรานิ ปนา’’ติ เอกูน ปญฺญาส ปริมาเณสุ จกฺขุ ปสาเทสูติ วุตฺตานิ, เตสุ เอกํ กิจฺจ สาธนํ ฐเปตฺวา เสสานิ อิตรานิ อฏฺฐ จตฺตาลีส จกฺขูนิ โมฆวตฺถูนิ นาม โหนฺติฯ รูปา รมฺมเณหิ สทฺธิํ ลทฺธ ฆฏฺฏนานมฺปิ สตํ วีถิ จิตฺตุปฺปตฺติยา วตฺถุ กิจฺจทฺวาร กิจฺจรหิตตฺตาฯ เตสุ กตมานิ มนฺทายุกานิ นามาติ อาห ‘‘ตานิ ปนา’’ติอาทิํฯ กิจฺจ สาธนโต ปุริมานิ นาม อตีต ภวงฺคโต ปุเร เตรสสุ ภวงฺเคสุ อาทิ ภวงฺคสฺส ภงฺคกฺขณโต ปฏฺฐาย ขเณ ขเณ อุปฺปนฺนา สตฺตติํส จกฺขุ ปสาทาฯ ตานิ มนฺทายุกานีติ วทนฺติฯ กสฺมา, กิจฺจ สาธนโต อปฺปตรายุกตฺตาฯ

กิจฺจ สาธนโต ปจฺฉิมานิ นาม อตีต ภวงฺคสฺส ฐิติกฺขณโต ปฏฺฐาย ขเณ ขเณ อุปฺปนฺนา เอกาทส จกฺขุ ปสาทา, ตานิ อมนฺทายุกานีติ วทนฺติฯ กสฺมา, กิจฺจ สาธนโต พหุตรายุกตฺตาฯ ตทุภยานิปิ อฏฺฐ จตฺตาลีส มตฺตานิ เวทิตพฺพานีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ตโต’’ติ เตหิ อฏฺฐจตฺตาลีส มตฺเตหิฯ ‘‘ปุริมตรานี’’ติ สตฺตติํส มนฺทายุเกหิ ปุริมตรานิฯ ตานิ หิ จกฺขุ วิญฺญาณสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ฐิติ ภาเวน อนุปลทฺธตฺตา อิธ น คหิตานิฯ ‘‘ปจฺฉิมตรานี’’ติ เอกาทส อมนฺทายุเกหิ ปจฺฉิมตรานิฯ ตานิ จ จกฺขุ วิญฺญาณสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนานิปิ ตสฺมิํ ขเณ ฐิติ ภาเวน อนุปลทฺธตฺตา อิธ น คหิตานิฯ กสฺมา ปน จกฺขุวิญฺญาณสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ฐิติ ภาเวน อนุปลทฺธานิ ตทุภยานิ อิธ น คหิตานีติฯ จกฺขุ วิญฺญาณสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ฐิติ ภาเวน ธรมานานํ อฏฺฐจตฺตาลีส มตฺตานํ จกฺขูนํ มชฺเฌ เอว กตมํ จกฺขุ จกฺขุ วิญฺญาณสฺส วตฺถุ กิจฺจ ทฺวาร กิจฺจํ สาเธตีติ อาสงฺกิตพฺพํ โหติฯ เอตฺถ จ ปญฺจ วตฺถูนิ นาม อตฺตโน ฐิติกฺขเณ เอว ปญฺจวิญฺญาณานํ วตฺถุทฺวาร กิจฺจ สาธกตฺตา จกฺขุ วิญฺญาณสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ฐิติ ภาเวน อนุปลทฺธตฺตา อิธ น คหิตานีติ จ, จกฺขุ วิญฺญาณสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ฐิติ ภาเวน ธรมานานนฺติ จ, วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

‘‘เอตฺถ สิยา’’ติอาทีสุฯ ‘‘อิมาย วีถิยา’’ติ อิมาย อติมหนฺตา รมฺมณ วีถิยาฯ ‘‘สมุทายคฺคาหิกา’’ติ รูปา รมฺมณานํ สมูหคฺคาหิกาฯ ‘‘วณฺณสลฺลกฺขณา’’ติ วณฺณววตฺถานิกาฯ ‘‘วตฺถุคฺคาหิกา’’ติ ทพฺพ สณฺฐานคฺคาหิกาฯ ‘‘นามคฺคาหิกา’’ติ นาม ปญฺญตฺติคฺคาหิกาฯ ‘‘อลาตจกฺกสฺส คาหิกา วิยา’’ติ รตฺตนฺธกาเร เอโก อลาตํ คเหตฺวา ปริพฺภมติฯ อญฺโญ ตํ ปสฺสนฺโต จกฺกํ วิย มญฺญติฯ ตตฺถ อลาตสฺส คตคตฏฺฐาเน ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อารพฺภ จกฺขุทฺวาร วีถิโย อุปฺปชฺชนฺติฯ มโนทฺวาร วีถิโย ปน ปุริม ปุริมาหิ จกฺขุทฺวาร วีถีหิ คหิตานิ อตีต รูปานิ อมุญฺจิตฺวา เอกโต สณฺฐานญฺจ สนฺตติญฺจ กตฺวา คณฺหนฺติฯ ตทา ปสฺสนฺตสฺส จกฺกํ วิย อุปฏฺฐาติฯ เอวํ อยํ สมุทายคฺคาหิกา ทฏฺฐพฺพาฯ ‘‘นตฺถิ ตทารมฺมณุปฺปาโท’’ติอาทีสุฯ ‘‘ยสฺสา’’ติ ยสฺส อารมฺมณสฺสฯ จิตฺตานีติ จ นานารมฺมณานีติ จ กมฺมปทานิฯ

อวเสเส ตสฺมิํ อารมฺมเณฯ ‘‘สงฺคห กาเรนา’’ติ โปราณ อฏฺฐกถาโย เอกโต สงฺคเหตฺวา กตตฺตา พุทฺธโฆสตฺเถเรน กตา สพฺพา อฏฺฐกถาโย สงฺคหฏฺฐกถา นามฯ โส จ สงฺคห กาโรติ วุจฺจติฯ ‘‘อิธ ปี’’ติ อิมสฺมิํ อภิธมฺมตฺถ สงฺคเหปิฯ ‘‘เถเรนา’’ติ อนุรุทฺธตฺเถเรนฯ ‘‘เอกมฺปิ อิจฺฉติ เยวา’’ติฯ ‘‘ยสฺส หิ จตฺตารี’’ติอาทีสุ ยสฺส อารมฺมณสฺส จตฺตาริ วา ปญฺจวา ฉวาติอาทินา โยเชตพฺพํฯ ‘‘ชวนมฺปิ อนุปฺปชฺชิตฺวา’’ติอาทีสุฯ ‘‘อตฺตโน ปธาน กฺริยายา’’ติ อนุปฺปชฺชิตฺวาติ ปทสฺส ปรโต ‘ยํ ปวตฺตตี’ติ อตฺตโน ปธาน กฺริยาปทํ อตฺถิฯ เตน อตฺตโน กฺริยาปเทน สทฺธินฺติ อตฺโถฯ ‘‘กตฺถจิ วุตฺตา’’ติ กตฺถจิ สทฺทคนฺเถสุ วุตฺตาฯ อปิ จ, เหตุมฺหิ ตฺวาปจฺจโย ลกฺขเณ เหตุมฺหิ จ มานนฺต ปจฺจยา โชตนียฏฺเฐน วุตฺตา, น วจนียฏฺเฐนาติ ทฏฺฐพฺพาฯ ‘‘ปกติ นิยาเมนา’’ติ เอเตน ปจฺจย วิเสเสสติ, จตฺตาริ วา ปญฺจวา ฉวา ชวนานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ ทีเปติฯ เตนาห ‘‘เอตฺถปนา’’ติอาทิํฯ ‘‘ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ’’ติ วาสทฺทตฺเถ อญฺญปทตฺถ สมาสปทนฺติ วุตฺตํ ‘‘ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ติกฺขตฺตุํ วา’’ติฯ ‘‘โวฏฺฐพฺพนสฺส อาเสวนตา’’ติ อาเสวน ปจฺจยตาวา ปจฺจยุปฺปนฺนตาวาฯ ‘‘อาวชฺชนายา’’ติ เอตฺถ โวฏฺฐพฺพน กิจฺจํ อาวชฺชนมฺปิ สงฺคณฺหาติฯ อิธปิ อารมฺมณ ทุพฺพลตาย จตุปฺปญฺจ ชวนุปฺปตฺติ อิจฺฉิ ตพฺพาติ โยชนาฯ ตตฺถ ‘‘อิธ ปี’’ติ อิมสฺมิํ ปริตฺตา รมฺมณ วาเรปิฯ ติโวฏฺฐพฺพนิกา ปญฺจ ปริตฺตา รมฺมณ วีถิโยติ โยชนาฯ ‘‘อิตรานี’’ติ ปริตฺต มหนฺตาติ มหนฺตา รมฺมณานิฯ ‘‘อุภยถาปี’’ติ อาปาตา คมน วเสนปิ อารมฺมณ กรณ วเสนปิฯ อิมสฺส ปทสฺสฯ

[137] ‘‘มโนทฺวาเร ปนา’’ติอาทีสุฯ ‘‘ปริตฺตกฺขณา ปี’’ติ จิตฺต ผสฺสาทโย อปฺปตรกฺขณาปิฯ ‘‘อตีตานาคตา ปี’’ติ อตีตานาคต ธมฺมาปิฯ ‘‘ฆฏฺฏเนนา’’ติ รูปาทีนํ ฆฏฺฏเนนฯ ‘‘ยตฺถา’’ติ ยสฺมิํ ภวงฺเคฯ ‘‘ปญฺจทฺวารานุ พนฺธกํ’’ติ ปญฺจทฺวาร วีถิ อนุคตํฯ อตีตํ อาลมฺพณํ ปวตฺเตติ เยวาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ยถาปาตา คตเมวา’’ติ ปกติยา อาปาตา คตปฺปการเมวฯ ‘‘ตถา ตถา’’ติ ทิฏฺฐ สมฺพนฺธาทินา เตน เตน ปกาเรนฯ

‘‘กิญฺจี’’ติ กิญฺจิ อารมฺมณํฯ ‘‘ทิสฺวา’’ติ ปจฺจกฺขํ กตฺวาฯ ปญฺจทฺวารคฺคหิตญฺหิ อารมฺมณํ ปจฺจกฺขกตฏฺเฐน ทิฏฺฐนฺติ วุจฺจติฯ ยํ กิญฺจิ อารมฺมณํฯ ‘‘อนุมาเนนฺตสฺสา’’ติ เอวเมว ภวิตฺถ, ภวิสฺสติ, ภวตีติ อนุมานญฺญาเณน จินฺเตนฺตสฺสฯ ตํ สทิสํ อารมฺมณํฯ ‘‘ปรสฺส สทฺทหนา’’ติ ปรวจนํ สุตฺวา ยถา อยํ วทติ, ตเถ เวตนฺติ สทฺทหนาฯ ‘‘ทิฏฺฐิ’’ วุจฺจติ ญาณํ วา ลทฺธิ วาฯ ‘‘นิชฺฌานํ’’ติ สุฏฺฐุ โอโลกนํฯ ‘‘ขนฺตี’’ติ ขมนํ สหนํฯ อญฺญถตฺตํ อคมนํฯ ทิฏฺฐิยา นิชฺฌานํ ทิฏฺฐินิชฺฌานํฯ ทิฏฺฐินิชฺฌานสฺส ขนฺติ ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติฯ ‘‘เสสํ’’ติ นานากมฺม พเลนาติอาทิกํฯ ‘‘เทวโต ปสํหารวเสนา’’ติ เทวตา กทาจิ เกสญฺจิ สุปินนฺเต นานารมฺมณานิ อุปสํหริตฺวา ทสฺเสนฺติฯ เอวํ เทวโต ปสํหาร วเสนาปิฯ อนุโพโธ นาม โลกิยญฺญาณ วเสน จตุสฺสจฺจ ธมฺมานํ อนุพุชฺฌนํฯ ปฏิเวโธ นาม โลกุตฺตรญฺญาณ กิจฺจํฯ อนนฺต รูป นิสฺสย ปจฺจยคฺคหเณน ปกตู ปนิสฺสย ปจฺจยมฺปิ อุปลกฺเขติฯ จิตฺต สนฺตานสฺส อนนฺตรูปนิสฺสย ปจฺจยภาโว นามาติ สมฺพนฺโธฯ อนนฺต รูป นิสฺสย ปจฺจยสตฺติ นาม อนนฺตร ปรมฺปร วิปฺผรณวเสน มหาคติกา โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ อนนฺต รูป นิสฺสย ปจฺจยานุ ภาโวติปิ ยุชฺชติฯ กถํ มหาวิปฺผาโรติ อาห ‘‘สกิํ ปี’’ติอาทิํฯ ‘‘สุฏฺฐุ อาเสวิตฺวา’’ติ เอตฺถ ปจฺฉา อปฺปมุสฺสมานํ กตฺวา ปุนปฺปุนํ เสวนํ สุฏฺฐุ อาเสวนํ นามฯ น เกวลํ ปุริม จิตฺต สนฺตานสฺส โส อุปนิสฺสย ปจฺจยานุภาโว เอว มหาวิปฺผาโร โหติฯ ปกติยา จิตฺตสฺส วิจิตฺต ภาว สงฺขาตํ จินฺตนา กิจฺจมฺปิ มหาวิปฺผารํ โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘จิตฺตญฺจ นามา’’ติอาทิวุตฺตํฯ กถํ มหาวิปฺผารํ โหตีติ อาห ‘‘กิญฺจิ นิมิตฺตํ’’ติอาทิํฯ ‘‘กิญฺจิ นิมิตฺตํ’’ติ ทิฏฺฐาทีสุ นานา รมฺมเณสุ กิญฺจิ อปฺปมตฺตกํ ทิฏฺฐาทิกํ อารมฺมณ นิมิตฺตํฯ ‘‘เตหิ จการเณหี’’ติ เตหิ กตฺตุภูเตหิ ทิฏฺฐาทีหิ การเณหิฯ ‘‘โจทียมานํ’’ติ ปโยชียมานํฯ ‘‘อชฺฌาสย ยุตฺตํ’’ติ อชฺฌาสเยน สํยุตฺตํฯ ภวงฺค จิตฺตสฺส อารมฺมณํ นาม อวิภูตํ โหติฯ ภวงฺคํ จาเลตฺวา อาวชฺชนํ นิโยเชตีติ สมฺพนฺโธฯ

‘‘ลทฺธ ปจฺจเยสู’’ติ อาโลกาทิวเสน วา ทิฏฺฐาทิวเสน วา ลทฺธ ปจฺจยวนฺเตสุฯ ตทภินินฺนากาโร นาม นิจฺจกาลมฺปิ เตสุ อารมฺมเณสุ อภิมุขํ นินฺนากาโรฯ เตน อากาเรน ปวตฺโต มนสิกาโรฯ เตน สมฺปยุตฺตสฺสฯ เอเตหิ วจเนหิ สุทฺธมโนทฺวาเร อารมฺมณานํ อปาตาคมนญฺจ ภวงฺค จลนญฺจ น เกวลํ ลทฺธ ปจฺจยานํ อารมฺมณานํ วเสเนว โหติฯ ตาทิเสน ปน มนสิกาเรน ยุตฺตสฺส สยญฺจ วีถิ จิตฺต จินฺตนา กิจฺจสฺส จิตฺตสฺส วเสนาปิ โหตีติ สิทฺธํ โหติฯ น หิ อารมฺมณนฺตเร อภินินฺนากาโร นาม นตฺถีติ สกฺกา วตฺตุํฯ กสฺมา, อภาวิต จิตฺตานํ ปมาท พหุลานํ ชนานํ กทาจิ กรหจิ ภาวนา มนสิกาเร กรียมาเนปิ วีถิ จิตฺต สนฺตานสฺส พหิทฺธา นานารมฺมเณสุ อภินินฺนาการสฺส สนฺทิสฺสนโตติฯ ‘‘ยถา เจตฺถา’’ติ ยถา เอตฺถ มโนทฺวาเร รูปารูป สตฺตานํ วิภูตา รมฺมเณปิ ตทา รมฺมณุปฺปาโท นตฺถิ, เอวนฺติ โยชนาฯ ญาณวิภงฺคฏฺฐกถายํ ปน โวฏฺฐพฺพนวาโรปิ อาคโตฯ ยถาห สุปิเนเนว ทิฏฺฐํ วิย เม, สุตํ วิย เมติ กถนกาเลปิ อพฺยากโต เยวาติฯ ตตฺถ หิ ‘‘อพฺยากโต เยวา’’ติ สุปินนฺเต มโนทฺวาเร ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ อุปฺปนฺนสฺส อาวชฺชนสฺส วเสน อพฺยากโตเยวฯ ตโต ปรํ ภวงฺคปาโตฯ อฏฺฐสาลินิยมฺปิ วุตฺตํ อยํ ปน วาโร ทิฏฺฐํ วิย เม, สุตํ วิย เม ติอาทีนิ วทนกาเล ลพฺภตีติฯ ตํ ปน ปญฺจ ทฺวาเร ปริตฺตารมฺมเณ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ อุปฺปนฺนสฺส โวฏฺฐพฺพนสฺส วเสน วุตฺตํฯ ‘‘โสปิ อิธ ลทฺธุํ วฏฺฏติ เยวา’’ติ โสปิ วาโร อิมสฺมิํ มโนทฺวาเร ลทฺธุํ วฏฺฏติเยวฯ ‘‘ภวงฺเค จลิเต นิวตฺตนกวารานํ’’ติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ภวงฺค จลนมตฺเต ฐตฺวา วีถิ จิตฺตานิ อนุปฺปชฺชิตฺวา ภวงฺคปาตวเสน นิวตฺตนกานํ โมฆวารานํ มโนทฺวาเรปิ ปมาณํ น ภวิสฺสติเยวฯ อถ อิมสฺมิํวาเร วีถิ จิตฺตปฺปวตฺติ นตฺถิฯ เอวํ สติ, อิมสฺมิํ วีถิ สงฺคเห โส วาโร น วตฺตพฺโพติ เจฯ วตฺตพฺโพเยวฯ กสฺมา, ฉธา วิสยปฺปวตฺตีติ อิมสฺมิํ ฉกฺเก สงฺคหิตตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘วิสเย จ อาปาตาคเต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อารมฺมณภูตา วิสยปฺปวตฺติฯ เอเกกสฺมิํ อนุพนฺธกวาเรฯ

‘‘ตทารมฺมณ วาราทโย’’ติ ตทารมฺมณ วาโร ชวนวาโร โวฏฺฐพฺพน วาโร โมฆวาโรฯ เตสุ ปน ตทา รมฺมณวาโร วตฺถุคฺคหเณ จ นามคฺคหเณ จ น ลพฺภติฯ ‘‘วตฺถู’’ติ หิ สณฺฐาน ปญฺญตฺติฯ ‘‘นามํ’’ติ นาม ปญฺญตฺติฯ น จ ตทา รมฺมณํ ปญฺญตฺตา รมฺมณํ โหตีติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยถารหํ’’ติฯ ‘‘ตตฺถา’’ติ เตสุ ทิฏฺฐวาราทีสุ ฉสุ วาเรสุฯ เอตรหิ ปน เกจิ อาจริยาติ ปาฐเสโสฯ ‘‘อตีต ภวงฺค วเสนา’’ติ เอกํ ภวงฺคํ อติกฺกมฺม อาปาตา คเต อารมฺมเณ เอโก วาโร, ทฺเว ภวงฺคานิ อติกฺกมฺม อาปาตา คเต เอโกติอาทินา อตีต ภวงฺค เภทวเสนฯ ‘‘ตทา รมฺมณ วเสนา’’ติ ตทา รมฺมณสฺส อุปฺปนฺนวาโร อนุปฺปนฺน วาโรติ เอวํ ตทา รมฺมณ วเสนฯ กปฺเปนฺติ จินฺเตนฺติ, วิทหนฺติ วาฯ ‘‘ขณ วเสน พลวทุพฺพลตา สมฺภโว’’ติ ยถา ปญฺจทฺวาเร อติมหนฺตา รมฺมเณสุปิ อารมฺมณ ธมฺมา อุปฺปาทํ ปตฺวา อาทิโต เอกจิตฺตกฺขณมตฺเต ทุพฺพลา โหนฺติฯ อตฺตโน ทฺวาเรสุ อาปาตํ อาคนฺตุํ น สกฺโกนฺติฯ เอก จิตฺตกฺขณํ ปน อติกฺกมฺม พลวนฺตา โหนฺติฯ อตฺตโน ทฺวาเรสุ อาปาตํ คนฺตุํ สกฺโกนฺติฯ มหนฺตา รมฺมณาทีสุ ปน ทฺวิ จิตฺตกฺขณิกมตฺเต ทุพฺพลา โหนฺตีติอาทินา วตฺตพฺพาฯ น ตถา มโนทฺวาเร อารมฺมณานํ ขณ วเสน พลวทุพฺพลตา สมฺภโว อตฺถิฯ กสฺมา นตฺถีติ อาห ‘‘ตทา’’ติอาทิํฯ ตตฺถ ‘‘ตทา’’ติ ตสฺมิํ วีถิ จิตฺตปฺปวตฺติกาเลฯ ‘‘ตตฺถา’’ติ มโนทฺวาเรฯ

‘‘เอตฺถ สิยา’’ติอาทีสุฯ ‘‘สิยา’’ติ เกสญฺจิ วิจารณา สิยาฯ เอกํ อาวชฺชนํ อสฺสาติ เอกาวชฺชนาฯ ‘‘วีถี’’ติ วีถิจิตฺตปฺปพนฺโธฯ เอกาวชฺชนา จ สา วีถิ จาติ วิคฺคโหฯ ‘‘อาวชฺชนํ’’ติ อาวชฺชน จิตฺตํฯ ตํ วา อาวชฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ตํ ตํ ชวเนนา’’ติ เตน เตน ชวเนน สหุปฺปนฺนํ วา ปรสฺส จิตฺตํ อาวชฺชติ กินฺติ โยชนาฯ ‘‘กิญฺเจตฺถา’’ติ เอตฺถ วจเน กิญฺจิ วตฺตพฺพํ อตฺถีติ อตฺโถฯ ยทิ ตาว อาวชฺชนญฺจ ชวนานิ จาติ อธิกาโรฯ ‘‘ตญฺหิ จิตฺตํ’’ติ ปรสฺส จิตฺตํฯ ‘‘เอวมฺปิ ภินฺนเมวา’’ติ ชวนานํ ธมฺมโต ภินฺนเมวฯ เอตฺถ อฏฺฐกถายํ วินิจฺฉิตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตํ จิตฺตํ นิรุทฺธมฺปิ ชวนานมฺปิ ปจฺจุปฺปนฺนเมว โหตีติ โยชนาฯ ‘‘อทฺธาวเสน คหิตํ’’ติ อทฺธา ปจฺจุปฺปนฺน วเสน คหิตํฯ

‘‘สนฺตติวเสน คหิตํ’’ติ สนฺตติ ปจฺจุปฺปนฺนวเสน คหิตํฯ อาจริยานนฺทมเตฯ สพฺเพสมฺปิ อาวชฺชน ชวนานํฯ จิตฺตเมว โหติ, ตสฺมา ธมฺมโต อภินฺนํฯ ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ โหติ, ตสฺมา กาลโต อภินฺนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อนนฺตรปจฺจเย อตีโต จ ปจฺจุปฺปนฺโน จ ขณ วเสน ยุชฺชติฯ ยทิ อทฺธาสนฺตติ วเสน ยุชฺเชยฺย, ปจฺจุปฺปนฺโน ธมฺโม ปจฺจุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตร ปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุตฺโต ภเวยฺยฯ กสฺมา, เอกาวชฺชน วีถิยญฺหิ สพฺพานิ จิตฺตานิ อทฺธาสนฺตติ วเสน ปจฺจุปฺปนฺนานิ เอว โหนฺตีติฯ

[138] อปฺปนาวาเรฯ ‘‘อปฺปนา ชวนํ’’ติ กมฺมปทํฯ ‘‘ตทา รมฺมณํ’’ติ กตฺตุปทํฯ ‘‘อินฺทฺริย สมตาทีหี’’ติ สทฺธาทีนํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อญฺญมญฺญํ อนติ วตฺตนวเสน สมตาทีหิฯ ‘‘ปริโต’’ติ สมนฺตโตฯ ‘‘อุเปจฺจา’’ติ อุปคนฺตฺวาฯ อปฺปนํ วหิตุํ ชเนตุํ สมตฺถ ภาโว อปฺปนาวหสมตฺถภาโวฯ ‘‘ยสฺส ปวตฺติยา’’ติ ยสฺส อุปจาร ชวนสฺส ปวตฺติโตฯ ‘‘อจิรํ กาลํ’’ติ อจิเรกาเลฯ ปริตฺต ชาติกา นาม กามาวจรชาติฯ ‘‘โคตฺตํ’’ติ กมฺมกตฺตุ ปทํฯ ‘‘อภิภุยฺยตี’’ติ ภาวนา พเลน อภิภุยฺยมานํ โหติฯ อภิมทฺทียมานํ โหตีติ อตฺโถฯ ‘‘ฉิชฺชตี’’ติ อิทํ ปน อภิภวนสฺส สิขาปตฺต ทสฺสนํฯ ยาว ตํ โคตฺตํ เฉทํ ปาปุณาติ, ตาว อภิภุยฺยติ, มทฺทียตีติ วุตฺตํ โหติฯ โคตฺตํ อภิภวตีติ โคตฺรภูติปิ ยุชฺชติฯ ‘‘ปญฺจมํ’’ติ ปญฺจเม จิตฺตวาเรฯ ‘‘ตทาหิ ชวนํ ปติตํ นาม โหตี’’ติ ปกติยา ชวนปฺปวตฺตินาม สตฺตกฺขตฺตุ ปรโม โหติฯ จตุตฺถญฺจ มุทฺธปตฺตํฯ ปญฺจมโต ปฏฺฐาย ปติตํฯ ตสฺมา ตสฺมิํ ปญฺจมวาเร ชวนํ ปติตํ นาม โหติฯ ‘‘ทุตีเยนา’’ติ ทุตีเยน เอว สทฺเทนฯ ‘‘ทุตียํ’’ติ ทุตีเย จิตฺตวาเรฯ ตทา อนุโลมํ ปถมชวนํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อลทฺธา เสวนํ อนุโลม’’นฺติฯ ‘‘เอเตเนวา’’ติ เอเตน เอว สทฺท ทฺวเย เนวฯ อฏฺฐสาลินิยํ ปน อนุญฺญาตา วิย ทิสฺสติฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถฯ มนฺทปญฺญสฺส จตฺตาริ อนุโลมานิ โหนฺติ, ปญฺจมํ โคตฺรภุ, ฉฏฺฐํ มคฺคจิตฺตํ, สตฺตมํ ผลนฺติฯ ‘‘อิตรฏฺฐกถาสู’’ติ วินยฏฺฐ กถาทีสุฯ

‘‘ปฏิสิทฺธตฺตา’’ติ ปญฺจมํ โคตฺร ภุปฺปวตฺติยา ปฏิสิทฺธตฺตา อาทิมฺหิ อฏฺฐนฺนํ อญฺญตฺรสฺมิํติ วุตฺตตฺตา อิธ นิรุทฺเธติ ปทํ อวสฺสํ อิจฺฉิตพฺพเมวาติ วุตฺตํ ‘‘นิรุทฺเธ อนนฺตรเมวาติ ปทจฺเฉโท’’ติฯ อนนฺตร สทฺทสฺส จ นิจฺจํ สมฺพนฺธาเปกฺขตฺตา ตเมวปทํ วิภตฺติ ปริณาเมน อธิกตนฺติ อาห ‘‘นิรุทฺธสฺสาติ อตฺถโต ลทฺธเมวา’’ติฯ ‘‘วสิภูตาปี’’ติ วสิภูตาปิ สมานาฯ ‘‘เอกวารํ ชวิตฺวา’’ติ อิทํ โลกิยปฺปนาวเสน วุตฺตํฯ โลกุตฺตร อปฺปนาปน สตฺตมมฺปิ อุปฺปชฺชติเยวฯ มูลฏีกา ปาเฐ ‘‘ภูมนฺตรปตฺติยา’’ติ โคตฺรภุ จิตฺตํ กามภูมิ โหติฯ อปฺปนาปน มหคฺคตภูมิ วา โลกุตฺตรภูมิ วา โหติฯ เอวํ ภูมนฺตรปตฺติยาฯ ‘‘อารมฺมณนฺตร ลทฺธิยา’’ติ ผลสมาปตฺติ วีถิยํ ผลชวนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตตฺถหิ ปุริมานิ อนุโลม ชวนานิ สงฺขารา รมฺมณานิ โหนฺติฯ ผลชวนํ นิพฺพานารมฺมณํฯ อิทญฺจ การณมตฺตเมวฯ ยถาวุตฺต เลฑฺฑุปมา เอว อิธ ยุตฺตรูปาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพ’’นฺติ เอตํ อตฺถชาตํ น โข เอวํ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘อนทฺธนียา’’ติ อทฺธานํ ทีฆกาลํ นข มนฺตีติ อนทฺธนียาฯ อสาราฯ อสารตฺตา เอว สีฆตรํ รุหนฺติฯ สีฆตรํ วุทฺธิํ วิรุฬฺหิํ อาปชฺชนฺติฯ สารวนฺตา ปน สาเรน สห วฑฺฒมานตฺตา สีฆตรํ นรุหนฺติฯ สีฆตรํ วุทฺธิํ วิรุฬฺหิํ นา ปชฺชนฺติฯ เตนาห ‘‘เอกวสฺสชีวิโน’’ติอาทิํฯ ‘‘เอวเมวา’’ติอาทีสุ ‘‘ปติตชวเนสู’’ติ ปญฺจม ฉฏฺฐ สตฺตม ชวเนสุฯ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทีสุฯ ‘‘สุปกฺกสาลิภตฺต สทิสานี’’ติ ยถา สาลิภตฺตานิ สุปกฺกตฺตา เอว มุทุตรานิ หุตฺวา ทุพฺพลานิ อจิรฏฺฐิติกานิฯ ตสฺมิํ ทิวเสปิ ปูติภาวํ คจฺฉนฺติฯ เอวํ อปฺปนา ชวนานิฯ ‘‘ยสฺมา จา’’ติอาทีสุฯ ‘‘ทุวิธสฺส นิยมสฺสา’’ติ ชวนนิยมสฺส จ กาลนิยมสฺส จฯ ‘‘ปฏิสนฺธิยา อนนฺตร ปจฺจย ภาวิโน’’ติ สตฺตม ชวน เจตนา อนนฺตร ปจฺจโย, ตทนนฺตเร ปวตฺตํ วิปาก สนฺตานํ ปจฺจยุปฺปนฺโน, ตเมว จ อวสาเน จุติ จิตฺตํ หุตฺวา ภวนฺตเร ปฏิสนฺธิ จิตฺตสฺส อนนฺตร ปจฺจโยฯ เอวํ ปฏิสนฺธิ จิตฺตสฺส อนนฺตร ปจฺจย ภาเวน อวสฺสํ ภวิสฺสมานสฺสาติ อตฺโถฯ อิทญฺจ การณ มตฺตเมวฯ มหาฏีกาวจนํ ปน กิญฺจิ วตฺตพฺพ รูปนฺติ น ปฏิกฺขิตฺตํฯ

‘‘นิรนฺตรปฺปวตฺตานํ’’ติ อาทีสุฯ ภินฺนา อสทิสา เวทนา เยสํ ตานิ ภินฺนเวทนานิฯ ‘‘อาเสวน ปจฺจนีกานํ’’ติ อาเสวน ปจฺจยปฺปฏิ ปกฺขานํฯ อภินฺนา เวทนา เยสนฺติ วิคฺคโหฯ กฺริยชวนานนฺตรํ อรหตฺตผลํ ผลสมาปตฺติ วีถิยํ ทฏฺฐพฺพํฯ เสสเมตฺถสุวิญฺเญยฺยํฯ

[139] ‘‘สพฺพถา ปี’’ติอาทีสุฯ โลเก มชฺฌิมเก หิ มหาชเนหิ อิจฺฉิตมฺปิ กิญฺจิ อารมฺมณํ อติอุกฺกฏฺเฐหิ มนฺธาตุ ราชาทีหิ อิจฺฉิตํ น โหติฯ ตถา เตหิ มหาชเนหิ อนิจฺฉิตมฺปิ กิญฺจิ อารมฺมณํ อติทุคฺคเตหิ ปจฺจนฺต วาสีหิ อิจฺฉิตํ โหติฯ ตสฺมา อารมฺมณานํ อิฏฺฐานิฏฺฐ ววตฺถานํ ปตฺวา อติอุกฺกฏฺเฐหิ จ อติทุคฺคเตหิ จ ววตฺถานํ น คจฺฉติ, มชฺฌิมเกหิ เอว ววตฺถานํ คจฺฉติฯ เตนาห ‘‘ตตฺถ จา’’ติอาทิํฯ ‘‘อารมฺมณํ’’ติ กตฺตุปทํฯ ‘‘วิปากจิตฺตํ’’ติ กมฺมปทํฯ ‘‘กิญฺจี’’ติ กิญฺจิ รูปํฯ ‘‘กิสฺมิญฺจี’’ติ กสฺมิํจิ เอกสฺมิํ ปุปฺเผฯ ‘‘เตน วา’’ติ เตน วา สุขสมฺผสฺเสน วตฺเถนฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยํฯ

‘‘เวทนานิยโมปนา’’ติอาทีสุฯ ‘‘อาทาเส มุขนิมิตฺตสฺส วิยา’’ติ ยถา อาทาเส มุข นิมิตฺตสฺส จลน จวนาทิโยโค นานาวณฺณโยโค จ ยถามุขเมว สิทฺโธฯ ตถา วิปากานํฯ เวทนา โยโค ปน ยถารมฺมณเมว สิทฺโธติ โยชนาฯ ตตฺถ ‘‘เวทนาโยโค’’ติ นานาเวทนาโยโคฯ ‘‘กปฺเปตฺวา’’ติ จินฺเตตฺวาฯ ‘‘ปกปฺเปตฺวา’’ติ นานปฺปการโต จินฺเตตฺวาฯ น เกวลญฺจ วิปากานํ เอว ยถารมฺมณํ เวทนา โยโค โหตีติ โยชนาฯ

‘‘อยญฺจา’’ติอาทีสุฯ ‘‘อฏฺฐกถายํ ปี’’ติ ปฏฺฐาน อฏฺฐกถายมฺปิฯ ‘‘ตทารมฺมณ วเสนา’’ติ ตทารมฺมณวเสน ปวตฺตานนฺติ ปาฐเสโสฯ ‘‘ปญฺจนฺนํ’’ติ โสมนสฺส สนฺตีรเณน สทฺธิํ จตฺตาริ มหาวิปาก โสมนสฺสานิ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘ปกติ นีหาเรนา’’ติ ปกติยา นิจฺจกาลํ ปวตฺตปฺปกาเรนฯ ปาฬิปาเฐฯ ภาวิตานิ อินฺทฺริยานิ เยนาติ ภาวิตินฺทฺริโยฯ ‘‘มนาปํ’’ติ มโนรมฺมํฯ ‘‘อมนาปํ’’ติ อมโนรมฺมํฯ วิหเรยฺยนฺติ สเจ กงฺขตีติ สมฺพนฺโธฯ

‘‘ปฏิกูเล’’ติ อมนาเปฯ ‘‘อปฺปฏิกูล สญฺญี’’ติ มนาปสญฺญีฯ เอวํ เสเสสุฯ ‘‘เตสํ’’ติ ขีณาสวานํฯ ปาฬิปาเฐฯ ‘‘สุมโน’’ติ โสมนสฺสิโตฯ ‘‘ทุมฺมโน’’ติ โทมนสฺสิโตฯ ปาฬิปาเฐฯ ‘‘เมตฺตายวา ผรตี’’ติ อยํ สตฺโต อเวโรโหตูติอาทินา เมตฺตาจิตฺเตน วา ผรติฯ ‘‘ธาตุโส อุปสํหรตี’’ติ ยถา ม ม กาโยปิ จตุธาตุ สมุสฺสโย โหติฯ ตตฺถ เอกาปิ ธาตุ นาม ปฏิกูลา วา อปฺปฏิกูลา วา น โหติฯ เกวลํ ตุจฺฉ สุญฺญ สภาวมตฺตา โหติฯ เอวเมว อิมสฺส สตฺตสฺส กาโยปีติอาทินา ธาตุ โส อุปสํหรติฯ ‘‘อสุภาย วา’’ติ อสุภ ภาวนาย วาฯ อสุภ ภาวนา จิตฺเตน วาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อสุภายา’’ติ วา ตสฺส อสุภภาวตฺถายฯ เทวนาฏกา เทวจฺฉรา นามฯ กุถิตานิ กุฏฺฐานิ เยสํ ตานิ กุถิต กุฏฺฐานิฯ ‘‘สรีรานี’’ติ กายงฺคานิฯ กุถิต กุฏฺฐานิ สรีรานิ ยสฺส โส กุถิตกุฏฺฐสรีโรฯ ‘‘กุถิตานี’’ติ อพฺภุกฺกิรณานิฯ เวทนา ยุตฺตานิ โหนฺติ อิติ อปเร วทนฺตีติ โยชนาฯ ตสฺมา ปจฺจโย โหตีติ สมฺพนฺโธฯ กถํ ปจฺจโย โหตีติ อาห ‘‘ยถา อานิสํส ทสฺสเนนา’’ติอาทิํฯ ตตฺถ ‘‘อฏฺฐกถายํ’’ติ วิสุทฺธิ มคฺคฏฺฐกถายํฯ ‘‘พุทฺธสุพุทฺธตา ทสฺสเนนา’’ติ อตฺตโน สตฺถุภูตสฺส พุทฺธสฺส สุพุทฺธตา ทสฺสเนนฯ ‘‘อตฺตสมฺปตฺติ ทสฺสเนนา’’ติ มยํ ปน เอวรูปา ทุกฺขา มุตฺตามฺหาติ เอวํ อตฺตโน สมฺปตฺติ ทสฺสเนนฯ ‘‘อฏฺฐิกงฺกลิกเปตรูเป’’ติ นิมฺมํ สโลหิเต อฏฺฐิปุญฺชเปตสรีเรฯ ‘‘กุฏฺฐิโน’’ติ กุฏฺฐสรีรสฺสฯ ‘‘อฏฺฐกถายํ’’ติ ธมฺมปท อฏฺฐกถายํฯ อติ อิฏฺเฐ เทวจฺฉร วณฺณาทิเกฯ อติ อนิฏฺเฐ กุถิตกุฏฺฐสรีราทิเกฯ ‘‘วตฺถุ ภูโต’’ติ อุปฺปตฺติฏฺฐาน ภูโตฯ ‘‘เตสํ เตสํ สตฺตานํ’’ติ กตฺตุ อตฺเถสามิวจนํฯ ‘‘ตทุภยํ ปี’’ติ อุภยํ ตํ คหณํปิฯ ‘‘เตสํ’’ติ เตสํ โลกิย มหาชนานํฯ ‘‘วิปลฺลาสวเสเนว โหตี’’ติ เทวจฺฉรวณฺณาทีสุ อติอิฏฺเฐสุ อติอิฏฺฐาการโต คหณมฺปิ วิปลฺลาส วเสเนว โหติฯ กสฺมา, เทวจฺฉร วณฺณาทีสุ อติ อิฏฺฐ สญฺญาย วิปลฺลาส สญฺญาภาวโตฯ

วิภาวนิปาเฐ ฯ ‘‘ปวตฺติยา’’ติ ปวตฺตนโตฯ อฏฺฐกถาธิปฺปาเย ฐตฺวา วุตฺตตฺตา อฏฺฐกถาคารเวน’’ตํ วิจาเรตพฺพ เมวา’’ติ วุตฺตํฯ อตฺถโต ปน อยุตฺตเมวาติ วุตฺตํ โหติฯ เอสนโย อญฺญตฺถปิฯ ‘‘ธมฺม จกฺขุรหิตา’’ติ ธมฺม ววตฺถานญฺญาณ จกฺขุ รหิตาฯ ‘‘กุสลากุสลานิ เยวา’’ติ เตสํ ธมฺม จกฺขุ รหิตานํ อุปฺปนฺนานิ กุสลากุสลานิเยวฯ คาถายํฯ ‘‘รูปา’’ติ รูปโต นปฺปเวธนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘สทฺทา’’ติอาทีสุปิ เอเสวนโยฯ นปฺปเวธนฺตีติ จ น จลนฺติ, น กมฺปนฺติ, จิตฺตญฺญถตฺตํ น คจฺฉนฺติฯ ตถา อุเปกฺขา กฺริยชวนานนฺตรมฺปิ ตทารมฺมณานิ โสมนสฺสุ เปกฺขาเวทนา ยุตฺตานิ เอว สิยุนฺติ โยชนาฯ มูลฏีกาปาเฐฯ ‘‘ตทารมฺมณตา’’ติ ตทารมฺมณตาย ตทารมฺมณภาเวนฯ ‘‘กตฺถจี’’ติ กตฺถจิ อภิธมฺม ปาฬิยํฯ ‘‘วิชฺชมาเน จ ตสฺมิํ’’ติ ตสฺมิํ กฺริยชวนานุ พนฺธเก ตทา รมฺมเณ วิชฺชมาเน สติฯ เอตํ ภวงฺคญฺจ นาม อนุพนฺธตีติ สมฺพนฺโธฯ นทีโสโต ปฏิโสตคามินาวํ อนุพนฺธติ วิยาติ โยชนาฯ ‘‘สวิปฺผาริกํ เอวชวนํ’’ติ กิเลส ธมฺมานํ วิปลฺลาส ธมฺมานญฺจ วเสน ขณมตฺเตปิ อเนกสเตสุ อารมฺมเณสุ วิวิธากาเรน ผรณเวคสหิตํ กุสลากุสล ชวนเมว อนุพนฺธตีติ ยุตฺตํฯ น ปน กฺริยชวนํ อนุพนฺธตีติ ยุตฺตนฺติ โยชนาฯ ‘‘ฉฬงฺคุ เปกฺขาวโต’’ติ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ, น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรตี-ติอาทินา วุตฺตาย ฉ ทฺวาริกวเสน ฉฬงฺค สมนฺนาคตาย อุเปกฺขาย สมฺปนฺนสฺสฯ วตฺตนํ วุตฺติฯ สนฺตา วุตฺติ อสฺสาติ สนฺต วุตฺติฯ ตํ วิจาเรนฺโต ‘‘ปฏฺฐาเน ปนา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘ยทิ เจตํ วุจฺเจยฺยา’’ติ เอตฺถ ‘‘เอตํ’’ติ กฺริยา พฺยากเตติอาทิกํ เอตํ วจนํฯ ‘‘ตสฺมิํ’’ติ ตสฺมิํ วจเนฯ ‘‘เอวมาทินา’’ติ เอวมาทินา นเยนฯ วิภาวนิปาเฐฯ ‘‘อุตฺตรํ’’ติ ปริหารํฯ ‘‘วิปสฺสนาจาร วเสนา’’ติ วิปสฺสนา ปวตฺติ วเสนฯ ‘‘เตสํ’’ติ โสมนสฺส โทมนสฺสานํฯ ‘‘อิตรีตรานนฺตร ปจฺจยตา’’ติ อญฺญมญฺญานนฺตร ปจฺจยตาติ อตฺโถฯ ‘‘เถเรนา’’ติ อนุรุทฺธตฺเถเรนฯ สพฺพานิ ตทา รมฺมณานิ, สพฺพานิ ภวงฺคานิ จฯ

‘‘สมุทา จรนฺตี’’ติ จิรกาลํ สญฺจรนฺติ ฯ ‘‘เอตานิหี’’ติอาทินา เตสํ อฏฺฐารสนฺนํ ชวนานํ อนนฺตรํ ตทารมฺมณานํ อนิยมโต ปวตฺติยา การณยุตฺติํ ทสฺเสติฯ สมฺภวติ อุปฺปชฺชติ เอเตนาติ สมฺภโวฯ ตทา รมฺมณสฺส สมฺภโว ตทา รมฺมณ สมฺภโวฯ อถวา, สมฺภวนํ อุปฺปชฺชนํ สมฺภโวติ อิเม ทฺเว อตฺเถ ทสฺเสตุํ ‘‘ตทา รมฺมณ สมฺภโว’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘เยสํ ปนา’’ติอาทีสุฯ ‘‘เยสํ’’ติ เยสํ ปุคฺคลานํฯ ‘‘อิตรานี’’ติ อุเปกฺขา สนฺตีรณ ทฺวยโต อญฺญานิฯ ‘‘น โหนฺตีติ น วตฺตพฺพานี’’ติ วุตฺตํฯ เอวํสติ, กสฺมา เถเรน อิธ น วุตฺตานีติฯ อฏฺฐสาลินิยํ อวุตฺตตฺตา อิธ น วุตฺตานีติฯ อฏฺฐสาลินิยํ ปน กสฺมา น วุตฺตานิฯ เยภูยฺย นิยมโสเต ปติตตฺตา น วุตฺตานิฯ น ปน อลพฺภมานตฺตา น วุตฺตานีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อฏฺฐกถายํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘อุเปกฺขาสหคต สนฺตีรณ ทฺวยเมว วุตฺตํ’’ติ อาคนฺตุก ภวงฺคภาเวน วุตฺตํฯ ยถาห อถสฺส ยทา โสมนสฺส สหคตปฺปฏิสนฺธิกสฺส ปวตฺเต ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ปมาเทน ปริหีนชฺฌานสฺส ปณีต ธมฺโม เม นฏฺโฐติ ปจฺจเวกฺขโต วิปฺปฏิสาริ วเสน โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, ตทา กิํ อุปฺปชฺชติฯ โสมนสฺสานนฺตรญฺหิ โทมนสฺสํ, โทมนสฺสานนฺตรญฺจ โสมนสฺสํ ปฏฺฐาเน ปฏิสิทฺธํฯ มหคฺคต ธมฺมํ อารพฺภ ชวเน ชวิเต ตทา รมฺมณมฺปิ ตตฺเถว ปฏิสิทฺธนฺติฯ กุสล วิปากาวา อกุสลวิปากาวา อุเปกฺขา สหคตา เหตุกมโนวิญฺญาณ ธาตุ อุปฺปชฺชติฯ กิมสฺสา รมฺมณนฺติฯ รูปาทีสุ ปริตฺต ธมฺเมสุ อญฺญตรํฯ เอเตสุ หิ ยเทว ตสฺมิํ สมเย อาปาตมาคตํ โหติฯ ตํ อารพฺภ เอตํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํ-ติฯ เอวํ โทมนสฺสสหคต ชวนานุรูปํ อุเปกฺขาสหคต สนฺตีรณ ทฺวยเมว อาคนฺตุก ภวงฺคภาเวน อฏฺฐกถายํ วุตฺตนฺติฯ ‘‘เอตมฺปิ ยุชฺชติ เยวา’’ติ อกุสล ชวนาวสาเน เอตํ สเหตุกํ อาคนฺตุก ภวงฺคํปิ ยุชฺชติเยวฯ ‘‘โทมนสฺส ชวนานนฺตรํ ภวงฺค ปาโตว โหตี’’ติ อุเปกฺขา สหคต มูลภวงฺค ปาโตว โหติฯ อาคนฺตุก ภวงฺเคน กิจฺจํ นตฺถิฯ กสฺมา, อุเปกฺขา ปฏิสนฺธิกตฺตาฯ เนวตทารมฺมณ สมฺภโว อตฺถิฯ กสฺมา, เตสุ อารมฺมเณสุ ตทารมฺมณวารสฺส อสมฺภวโตฯ

น หิ มหนฺตารมฺมเณสุ จ อวิภูตารมฺมเณสุ จ ตทารมฺมณวาโร สมฺภวติฯ น จ มูลภวงฺค สมฺภโว อตฺถิฯ กสฺมา, มูลภวงฺคภู ตสฺส โสมนสฺส ภวงฺคสฺส โทมนสฺส ชวเนน สห วิรุทฺธตฺตาฯ ‘‘อิติ กตฺวา’’ติ อิมินา การเณนฯ ‘‘เอกํ’’ติ เอกํ อุเปกฺขาสหคต วิปากํฯ ตถา ตสฺเสว โทมนสฺสํ อุปฺปาเทนฺตสฺส เนว ตทารมฺมณ สมฺภโว อตฺถิฯ น จ มูลภวงฺค สมฺภโวติ กตฺวา โทมนสฺสานนฺตรํ ฉสุ…เป.… ปวตฺตตีติ โยชนาฯ ตตฺถ ‘‘ตสฺเสวา’’ติ โสมนสฺสปฺปฏิสนฺธิกสฺเสวฯ เนวตทารมฺมณ สมฺภโว อตฺถิฯ กสฺมา, อารมฺมณานํ อติมหนฺตตฺเตปิ อติวิภูตตฺเตปิ สติ โสมนสฺส ตทารมฺมณสฺส ชวเนน สห วิรุทฺธตฺตาฯ อุเปกฺขา ตทา รมฺมณสฺส จ อารมฺมเณน สห วิรุทฺธตฺตาฯ น หิ อติ อิฏฺฐารมฺมเณ อุเปกฺขา ตทารมฺมณํ ปวตฺตติฯ มหคฺคต ปญฺญตฺตา รมฺมเณสุ ปน อุภยมฺปิ ตทารมฺมณํ นุปฺปชฺชติเยวฯ น จ มูลภวงฺค สมฺภโว อตฺถิฯ กสฺมา, ชวเนน สห วิรุทฺธตฺตาติฯ

‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทีสุฯ ‘‘สพฺพ ธมฺเมสู’’ติ สพฺเพสุ อารมฺมณ ธมฺเมสุฯ ‘‘ปถม สมนฺนาหาโร’’ติ อาวชฺชน กิจฺจํ อาหฯ สุตฺตนฺต ปาเฐฯ ‘‘ตชฺโช’’ติ เตน อารมฺมณานํ อาปาตา คมเนน ชาโตฯ ‘‘ตชฺโช’’ติ วา ตทนุรูโปติปิ วทนฺติฯ ‘‘วิญฺญาณภาคสฺสา’’ติ จกฺขุ ทฺวาริก วิญฺญาณ โกฏฺฐาสสฺสฯ ‘‘ยโต’’ติ ยสฺมิํ กาเลฯ กถํ อาวชฺชเนน วินา นุปฺปชฺชตีติ อาห ‘‘สเจ อาวชฺชเนนา’’ติอาทิํฯ ‘‘เอตฺถ สิยา’’ติอาทีสุฯ ยถา ปน นิราวชฺชนํ โหติ ภินฺนา รมฺมณญฺจ, เอวํ ตถาติ โยชนาฯ ‘‘เอกสฺสปี’’ติ เอกสฺส อาคนฺตุก ภวงฺคสฺสปิ นตฺถิ โทโสฯ มหาอฏฺฐกถายญฺจ นตฺถิฯ อฏฺฐสาลินิยํ ปน อตฺถิเยวฯ ‘‘สวิปฺผนฺทนตฺตา’’ติ เอตฺถ อตฺโถ สวิปฺผาริกนฺติ ปเท วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ ‘‘อิตเร สญฺจา’’ติ มหคฺคตโลกุตฺตร ชวนานญฺจฯ กานิ จิ ปริตฺตารมฺมณานิปิ สมานานิฯ ยทิ ตทารมฺมณู ปนิสฺส ยสฺส กามภวงฺคสฺส อภาวโต ตทารมฺมณานิ รูปารูป พฺรหฺมานํ นุปฺปชฺชนฺติฯ เอวํ สติ, จกฺขุโสต ทฺวาริก จิตฺตานิปิ รูป พฺรหฺมานํ นุปฺปชฺเชยฺยุนฺติ อาห ‘‘จกฺขุ โสตวิญฺญาณานิ ปนา’’ติอาทิํฯ

‘‘อินฺทฺริยปฺปวตฺติ อานุภาวโต’’ติ จกฺขุ วตฺถุ โสตวตฺถุ สงฺขาตานํ อินฺทฺริย วตฺถูนํ รูป พฺรหฺม สนฺตาเน ปวตฺตตฺตา เตสํ ปวตฺติ อานุภาวโต จกฺขุ โสตวิญฺญาณานิ รูปพฺรหฺมานํ ปวตฺตนฺติเย วาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺปฏิจฺฉน สนฺตีรณานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘วิกปฺปพเลวา’’ติ กามกุสลา กุสลานํ วิย วิวิเธน อากาเรน กปฺเปตฺวา ปกปฺเปตฺวา อารมฺมณคฺคหสามตฺถิเยวาสติฯ ‘‘อปฺปนาปตฺต ภาวนา กมฺมวิเสเส วา’’ติ เอตฺถ อภิญฺญา ชวนานิ วิย มหคฺคต วิปาก โลกุตฺตร วิปากานิ วิย จาติ วตฺตพฺพํฯ ‘‘อฏฺฐกถายํ’’ติ ปฏิจฺจ สมุปฺปาท วิภงฺคฏฺฐกถายํฯ ‘‘วิภาวนิยํ วุตฺต การณานี’’ติ อฏฺฐกถาโต อาหริตฺวา วิภาวนิยํ วุตฺตานิ ‘อชนกตฺตา ชนก สมานตฺตา ภาวโต’ติอาทีนิ การณานิฯ

[140] ชวน นิยเมฯ อฏฺฐกถายมฺปิ ฉกฺขตฺตุํ ปวตฺติ วุตฺตาฯ ยถาห สเจ ปน พลวา รมฺมณํ อาปาตาคตํ โหติฯ กฺริยมโนธาตุยา ภวงฺเค อาวฏฺฏิเต จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ อุปฺปชฺชนฺติฯ ชวนฏฺฐาเน ปน ปถมกามาวจร กุสล จิตฺตํ ชวนํ หุตฺวา ฉสตฺตวาเร ชวิตฺวา ตทารมฺมณสฺส วารํ เทตีติฯ ‘‘มุทุตร ภาเวนา’’ติ มาตุกุจฺฉิมฺหิ ฐิตกาเลวา สมฺปติ ชาตกาเล วา วตฺถุสฺส อติมุทุภาเวนฯ ‘‘เกนจิอุปทฺทุต ภาเวนา’’ติ พาฬฺหเคลญฺญชาตกาเล เกนจิ วาตปิตฺตเสมฺหาทินา อุปทฺทุต ภาเวนฯ ‘‘อชฺโฌตฺถฏ ภาเวนา’’ติ ตสฺส เววจนมตฺตํฯ มนฺทีภูโต เวโค เยสํ ตานิ มนฺทีภูต เวคานิฯ ‘‘อสยฺห รูเปหี’’ติ ทุกฺขมสภาเวหิฯ อภิภูตานํ สตฺตานํฯ ตญฺจ โข วจนํ ปากติก สตฺตานํ วเสเนว วุตฺตํฯ น สตฺตวิเสสานํ วเสนฯ เอวํ สติ, สตฺตวิเสสานํ วเสน กถํ ทฏฺฐพฺพนฺติ อาห ‘‘เย ปนา’’ติอาทิํฯ ‘‘อุปรี’’ติ มรณุปฺปตฺติฏฺฐาเนฯ ‘‘วุตฺตญฺหี’’ติ วิสุทฺธิ มคฺเค วุตฺตเมวฯ ‘‘ยมกปฺปาฏิหาริยํ’’ติ ยุคฬวตฺถูนํ เอกโต ปวตฺต อจฺฉริย กมฺมํฯ ‘‘ทฺเว ฌานงฺคานี’’ติ อุเปกฺเขกคฺคตา ฌานงฺคานิฯ

‘‘โยคกมฺมสิทฺธิยา’’ติ ภาวนานุ โยคกมฺมสิทฺธสฺสฯ อิทฺธิ วิกุพฺพนํ นาม อิทฺธิยา นานากมฺมกรณํฯ

‘‘สิทฺธิยา เอวา’’ติ สิชฺฌ นตฺถาย เอว ฯ อตฺตโน อนนฺตเร เอว อุปฺปนฺนํ ผลํ เอติสฺสาติ อานนฺตริกปฺผลาฯ มคฺคเจตนาฯ ‘‘อิตี’’ติ ตสฺมาฯ ‘‘มนฺทสฺสา’’ติ มนฺท ปุคฺคลสฺสฯ ‘‘ติกฺขสฺสา’’ติ ติกฺข ปุคฺคลสฺสฯ ตีณิ ผลจิตฺตานิฯ ‘‘ปโยคาภิสงฺขารสฺสา’’ติ ปถมชฺฌานโต ปฏฺฐาย สมถ วิปสฺสนายุคนนฺธปฺปวตฺติ สงฺขาตสฺส ปุพฺพปฺปโยคาภิสงฺขารสฺสฯ ‘‘อกตาธิการสฺสา’’ติ อาสนฺเน ปุริมภเว อกต ฌานปริกมฺมสฺส ปุคฺคลสฺสฯ สพฺเพสมฺปิ ผลฏฺฐานํ จิณฺณวสิภาวาเนว โหนฺตีติ โยชนาฯ

ชวนนิยโมนิฏฺฐิโตฯ

[141] ทุเหตุกาทีสุฯ ชาติ ทฺวิเหตุกาทโย เอว อธิปฺเปตาติ วุตฺตํ ‘‘ปฏิสนฺธิวิญฺญาณ สหคตา’’ติอาทิํฯ ‘‘เตสํ ทฺวินฺนํ ปี’’ติ ทฺวิเหตุกานมฺปิ อเหตุกานมฺปิฯ ภุโสฌาน มคฺคผลานิ วาเรนฺติ นีวาเรนฺตีติ อาวรณานิฯ วิปากานิ จ ตานิ อาวรณานิ จาติ วิคฺคโหฯ ‘‘วิปากานี’’ติ อเหตุก ทฺวิเหตุก วิปากานิฯ เตหิ คหิตปฺปฏิสนฺธิกานํ อิมสฺมิํ ภเวฌาน มคฺคผลปฺปฏิลาโภ นาม นตฺถิฯ เตนาห ‘‘วิปากาวรณ สพฺภาวโต’’ติอาทิํฯ ‘‘เตสํ’’ติ ทุคฺคติ อเหตุก ปุคฺคลานํฯ ปุคฺคลานนฺติ วุตฺตํ โหติฯ น ลพฺภนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อิตเรสํ’’ติ ตโต อญฺเญสํ สุคติ อเหตุก ปุคฺคลานํฯ

‘‘เอตฺถ สิยา’’ติอาทีสุฯ ทุคฺคติ ปริยาปนฺนานญฺจ อเหตุกานํฯ ‘‘มูลภวงฺเค’’ติอาทิมฺหิ ปฏิสนฺธิ จิตฺตํ หุตฺวา อาคเต มูลภวงฺเคฯ ‘‘ยํ กิญฺจี’’ติ ยํ กิญฺจิ ภวงฺคํฯ ‘‘วุจฺจเต’’ติ วิสชฺชนา วุจฺจเตฯ ‘‘สพฺพ อฏฺฐกถาสุ ปฏิกฺขิตฺโต’’ติ อฏฺฐสาลินิยํ ตาว วิปากุทฺธารกถายํ โสฬสสุ กามาวจร กุสล วิปาเกสุ อฏฺฐนฺนํ อเหตุก วิปากานํ เอว อาปายิเกสุ สตฺเตสุ อุปฺปตฺติํ ทสฺเสติฯ น อฏฺฐนฺนํ สเหตุก วิปากานํฯ ตถา ปฏิจฺจ สมุปฺปาทฏฺฐ กถาสุ จ วิญฺญาณ ปทวณฺณนาสุ อญฺญาสุ จ อภิธมฺมาวตาราทีสูติ เอวํ สพฺพฏฺฐกถาสุ ปฏิกฺขิตฺตา นาม โหติฯ

‘‘โยคสา ธนียตฺตา’’ติ ปโยเคน สาเธตพฺพตฺตาฯ กุสลากุสลานิ หิ วฑฺเฒตุํ วา หาเปตุํ วา ปโยเค กเต วฑฺฒนฺติ เจว หายนฺติ จฯ ญาณวิปฺปยุตฺตภูตํ คเหตุํ ยุตฺตํฯ กสฺมา, อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺสาติ วุตฺตสฺส มูลภวงฺคสฺส อเหตุกตฺตาฯ ‘‘ทฺวินฺนมฺปิ อเหตุกานํ’’ติ ทุคฺคติ อเหตุกานญฺจ สุคติ อเหตุกานญฺจฯ ‘‘อปเรปนา’’ติอาทิ วิภาวนิยํ อาคโต อปเร วาโทฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ ‘อปเรปน ยถา อเหตุกานํ สเหตุก ตทารมฺมณํ โหติ, เอวํ ทฺวิเหตุกานํ ติเหตุก ตทารมฺมณํปี’ติ วณฺเณนฺติฯ เตสํมตานุโรเธน จ อิธปิ ญาณสมฺปยุตฺต วิปากปฺปฏิกฺเขโป อเหตุเกเยว สนฺธายาติ วทนฺตีติฯ ตํ ปน วิปากุทฺธารกถายํ ‘เอตฺเถว ทฺวาทส กมคฺโคปี’ติ จ, เอตฺเถว ทสกมคฺโคปี’ติ จ อาคเตหิ น สเมติฯ ตตฺถ หิ โสฬสสุกุสลวิปาเกสุ ทฺวิเหตุก กมฺมนิพฺพตฺตานํ ทฺวินฺนํ ทฺวิเหตุกาเหตุก ปุคฺคลานํ จตฺตาริ ญาณสมฺปยุตฺต วิปากานิ วชฺเชตฺวา ทฺวาทส กมคฺโค นาม โหติฯ ปุน เสเสสุ ทฺวาทส วิปาเกสุปิ อสงฺขาริก กมฺมนิพฺพตฺตานํ ทฺเว ญาณวิปฺปยุตฺต สสงฺขาริก วิปากานิ, สสงฺขาริก กมฺมนิพฺพตฺตานญฺจ ทฺเว ญาณวิปฺปยุตฺต อสงฺขาริก วิปากานิ วชฺเชตฺวา ทุติยตฺเถร วาเท ทสกมคฺโค นาม โหตีติฯ เอตฺถ ปน ทฺวิ เหตุโกปิ ปุคฺคโล อธิเกน ฉนฺเทน วา วีริเยน วา จิตฺเตน วา ยุตฺโต ปริยตฺติ ธมฺมํ วา นานาวิชฺชาสิปฺปานิ วา พหุํ คณฺเหยฺย, สุเณยฺย, ธาเรยฺย, วาเจยฺย, จินฺเตยฺยฯ อถสฺส ญาณสมฺปยุตฺต ชวนํ พหุลํ สมุทา จเรยฺยฯ ตทา ตสฺส นานากมฺเมน ชวนานุ รูปํ ญาณสมฺปยุตฺต ตทารมฺมณํ น น สมฺภวตีติ วุตฺตํฯ ตํ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสตีติฯ ‘‘อฏฺฐกถายํ ปิหิฯ ลฯ วุตฺตา’’ติ กถํ วุตฺตาฯ เอตานิ หิ มนุสฺเสสุ จ กามาวจร เทเวสุ จ ปุญฺญวนฺตานํ ทฺวิเหตุกติ เหตุกานํ ปฏิสนฺธิกาเล ปฏิสนฺธิ หุตฺวา วิปจฺจนฺตีติอาทินา วุตฺตาติฯ เต ปน ติวิธา, นววิธาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘เตสํ ตพฺภาโว’’ติ กุสลานํ กุสลภาโว, อกุสลานํ อกุสลภาโวฯ

‘‘สิกฺขน ธมฺมยุตฺตา’’ติ ตีหิ สิกฺขาหิ ปหาตพฺพานํ กิเลสานํ อตฺถิตาย สิกฺขิตพฺพตา ปกติยํ ฐิตาติ อธิปฺปาโย ฯ‘‘เหฏฺฐิมานญฺจา’’ติ เหฏฺฐิม ผลานญฺจฯ ยานิยานิสกานิ ยถาสกํฯ ‘‘อุปริมานํ’’ติ อุปริมานํ ปุคฺคลานํฯ ‘‘ปรินิฏฺฐิต สิกฺขา กิจฺจตฺตา’’ติ สิกฺขา กิจฺจํ นาม กิเลส ธมฺมานํ ปหานตฺถาย เอว โหตีติ เตสุ สพฺพโส ปหีเนสุ สิกฺขา กิจฺจํ ปรินิฏฺฐิตํ โหติฯ เอวํ ปรินิฏฺฐิต สิกฺขา กิจฺจตฺตาฯ สุฏฺฐุ ภพฺโพติ สมฺภโวฯ สมฺภโวติ วิเสสน ปทเมตนฺติ อาห ‘‘ยถา สมฺภวํ’’ติฯ

[142] ‘‘เอตฺเถวา’’ติ เอตสฺมิํ กามโลเก เอวฯ ‘‘ตํ ตํ ปสาทรหิตานํ’’ติ เตนเตน ปสาเทน รหิตานํฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ทฺวาเร อุปฺปนฺนานิ ตํ ตํ ทฺวาริกานิฯ จตุสฏฺฐิวีถิ จิตฺตานิฯ ทฺเว จตฺตาลีส วีถิ จิตฺตานิฯ ‘‘พฺรหฺมโลเก วา’’ติอาทีสุฯ อิทํ อฏฺฐกถา วจนํฯ ยถาห รูปภเว จตุนฺนํ วิญฺญาณานํ, ตเถว ปจฺจโยฯ ปวตฺเต, โนปฏิสนฺธิยํฯ โสจ โข กามาวจเร อนิฏฺฐ รูปทสฺสน สทฺทสวนวเสน, พฺรหฺมโลเก ปน อนิฏฺฐา รูปาทโย นาม นตฺถิฯ ตถา กามาวจร เทวโลเก ปีติฯ ตานิ จตฺตาริ จิตฺตานิฯ ‘‘ตตฺถา’’ติ ตสฺมิํ รูปโลเกฯ วิภาวนิปาเฐฯ ‘‘อิธา’’ติ อิมสฺมิํ วจเนฯ ‘‘ตํ ตํ ภูมิ ปริยาปนฺเน’’ติ ติสฺสํ ติสฺสํ ภูมิยํ ปริยาปนฺเนฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยํฯ

วีถิสงฺคหทีปนิยาอนุทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

5. วีถิมุตฺตสงฺคหอนุทีปนา

[143] วีถิมุตฺตสงฺคเห ฯ ‘‘ปวตฺติสงฺคหํ’’ติ จิตฺตุปฺปาทานํ ปวตฺตาการกถนสงฺคหํฯ ‘‘ปฏิสนฺธิยํ’’ติ ปฏิสนฺธิกาเลฯ ‘‘เตสํ’’ติ จิตฺต เจตสิกานํฯ วิภาวนิปาเฐฯ ‘‘ตทาสนฺนตายา’’ติ ตายปฏิสนฺธิยา อาสนฺนตายฯ ‘‘ตํ คหเณเน วา’’ติ สนฺธิคฺคหเณน เอว สนฺธิวจเนน เอวฯ ‘‘วิสยปฺปวตฺติ นามา’’ติ กมฺม กมฺมนิมิตฺตาทีนํ วิสยานํ ทฺวาเรสุ อาปาตา คมน วเสน ปวตฺติ นามฯ ‘‘มรณุปฺปตฺติยํ เอว สิทฺธา’’ติ มรณุปฺปตฺติยํ ชวเนสุ เอว สิทฺธาฯ เอเตน มรณุปฺปตฺติ วิธานํ ชวนปฺปธานํ โหติ, น จุติปฺปธานนฺติ ทีเปติฯ น หิ ตสฺมิํ วิธาเน ตสฺสํ จุติยํ วิสยปฺปวตฺติ วจนํ นาม อตฺถิฯ ชวเนสุ เอว อตฺถิฯ สา ปน จุติ ตสฺมิํ ภเว อาทิมฺหิ ปฏิสนฺธิ ปวตฺติยา สิทฺธาย สิชฺฌติ เยวาติฯ ‘‘เตสํ’’ติ วีถิมุตฺตานํฯ ‘‘ภวนฺตี’’ติ ปาตุพฺภวนฺติฯ ‘‘ตโต’’ติ อยโตฯ ‘‘คนฺตพฺพา’’ติ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน อุปปชฺชิตพฺพาฯ ‘‘คจฺฉนฺตี’’ติ ปวตฺตนฺติฯ ‘‘ติโร’’ติ ติริยโตฯ ‘‘อญฺฉิตา’’ติ คตา ปวตฺตา, อายตา วาฯ ‘‘สมานชาติตายา’’ติ ติรจฺฉาน คตชาติ วเสน สมานชาติ ภาเวนฯ ‘‘ยุวนฺตี’’ติ มิสฺสี ภวนฺติฯ ‘‘สุขสมุสฺสยโต’’ติ สุขสมุทายโตฯ ‘‘ทิพฺพนฺตี’’ติ วิชฺโชตนฺติฯ ‘‘อิติ กตฺวา’’ติ อิติ วจนตฺถํ กตฺวา อุปริเทวา สุราติ วุจฺจนฺตีติ โยชนาฯ ‘‘เวปจิตฺติปหาราทาทโย’’ติ เวปจิตฺติ อสุรินฺท ปหาราทอสุรินฺทาทิเก เทวาสุเรฯ ‘‘สุรปฺปฏิ ปกฺขา’’ติ ตาวติํสาเทวปฺปฏิปกฺขาฯ ‘‘สุรสทิสา’’ติ ตาวติํสาเทว สทิสาฯ ‘‘เวมานิกเปเต’’ติ เวมานิก นามเก เปเตฯ ‘‘วินิปาติเก’’ติ วินิปาติก นามเก ทุคฺคต เทวชาติเกฯ เตสํ ปวตฺติ อุปริ ‘วินิปาติกาสุรานญฺจา’ติ ปเท อาวิ ภวิสฺสติฯ ‘‘เตปี’’ติ โลกนฺตริก เนรยิก สตฺตาปิฯ ‘‘กาลกญฺจิกเปเต’’ติ กาลกญฺจิก นามเก เปเตฯ เอวํ กถาวตฺถุ ปาฬิยํ อาคตา เวสฺสภุ อาทโย ยมราชาโนปนาติ สมฺพนฺโธฯ